شناسنامه
نام کتاب: رهنمای امنیت خبرنگاران در افغانستان
مرکز خبرنگاران افغانستان(AFJC)
نویسنده: احمد قریشی
ویراستار: ذبیح الله نوری
طرح جلد و برگ آرایی: عصمت الله احراری
تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه
نوبت چاپ: چاپ نخست، خزان ۱۳۹۸
وب سایت: https://afjc.af
ایمیل: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
شماره تماس: ۰۷۰۸۱۹۸۶۳۴
حق چاپ و نشر برای مرکز خبرنگاران افغانستان محفوظ است
عشق را میتوان زمانی دید که خبرنگاری به عشق انسانها و نشان دادن درد و رنج آنها به درون سختیها پا گذاشته و از جان و دل مایه میگذارد.
فهرست
مقدمه
۱- فصل اول: اهمیت امنیت خبرنگاران از دیدگاه بینالمللی و ملی
۱-۱: اسناد بینالمللی
۲-۱: اسناد ملی
۲- فصل دوم: اقدامهای اولیه خبرنگار بخاطر تامین امینت خود
۲-۱: آمادگی
۲-۲: سفر به مناطق دورافتاده
۲-۳: ارزیابی خطر
۲-۴: در جریان سفر
۲-۵: در میدان ماین
۲-۶: تک تیراندازها
۲-۷: خطر اصابت توپخانه، هاوان یا راکت
۲-۸: خطر کمین
۲-۹: خطر آدمربایی
۲-۱۰: خبرنگار آزاد
۲-۱۱: مترجم یا هماهنگکننده
۲-۱۲: خبرنگار همراه
فصل سوم: در ساحه ماموریت
۳-۱: خوردن و آشامیدن در محیطهای غیر عادی
۳-۲: امنیت جانی با استفاده از امور غیر متعارف
۳-۳: واکنش در برابر تهدید هنگام ماموریت یا در بازگشت
۳-۴: پوشش درگیری مسلحانه و منازعه
۳-۵: پوشش حوادث طبیعی
۳-۶: پوشش تظاهرات، اغتشاش و آشوب
۳-۷: پوشش بیماریهای واگیر
۳-۸: سفر به مناطق دچار بحران محیط زیستی
۴- فصل چهارم: پیامدهای احتمالی بعد از پایان ماموریت
۴-۱: پیامد احتمالی امنیتی برای خبرنگار
۴-۲: استرس و اضطراب
۴-۳: نشانه های اضطراب و راه های درمان آن
۴-۴: پیامد احتمالی امنیتی برای خانواده خبرنگار
فصل پنجم: امنیت دیجیتال و فضای آنلاین
درمورد رهنمای امنیت خبرنگاران
مقدمه
رشد و توسعه رسانهها در دو دهه اخیر در افغانستان از هیچ کسی پوشیده نیست. افغانستان در هیچ زمانی این همه رسانه را در بخش های مختلف صوتی، تصویری، چاپی و آنلاین تجربه نکرده است. حدود دو دهه پس از شکلگیری نظام جدید در افغانستان(۱۳۸۱-۱۳۹۸ هجری خورشیدی) در کنار رسانههای دولتی، صدها رسانه خصوصی ایجاد و راهاندازی شده اند که مطابق با قوانین کشور از آزادی عمل بهره میبرند. آمار موجود نشان می دهد که در حال حاضر بیش از ۲۰۰ ایستگاه رادیویی، ۷۵ شبکه تلویزیونی، بیش از ۵۰۰ نشریه چاپی، حداقل ۱۵ خبرگزاری و ده ها وب سایت خبری و تحلیلی در کشور فعالاند که با فعالیت آنها زمینه کار برای صدها خبرنگار و کارمند رسانهای نیز فراهم شده است.
این میزان رشد و توسعه رسانهها به ویژه رسانههای آزاد در کشور و برخورداری مردم از حق آزادی بیان که در قوانین کشور به رسمیت شناخته شده است قابل ملاحظه و تحسین برانگیز است. اما با وصف این، هزینهای که جامعه رسانهای کشور در «دوره طلایی» رسانهها در افغانستان پرداخته است، بسیار سنگین است.
کمیته بینالمللی حمایت از خبرنگاران می گوید جهان به طور روز افزون مکانی خطرناک برای خبرنگاران است. یافتههای این نهاد نشان می دهد که سالانه به طور میانگین ۳۰ خبرنگار در مناطق مختلف جهان به قتل می رسند و از هر ۱۰ مورد، قاتلان ۹ مورد به سزای اعمالشان نمیرسند. به گفته کمیته بینالمللی حمایت از خبرنگاران، هر سال صدها خبرنگار نیز در کشورهای مختلف مورد تهدید و یا آزار و اذیت قرار میگیرند که افغانستان از جمله کشورهای صدرنشین در این زمینه است.
بر پایه معلومات مرکز خبرنگاران افغانستان، از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۸هجری خورشیدی، افزون بر بیش از یک هزار مورد خشونت فیزیکی، تهدید، فشار و ارعاب خبرنگاران، حدود ۱۱۰ خبرنگار و کارمند رسانهای نیز در مناطق مختلف کشور جان خود را از دست داده اند. متاسفانه روند نگران کننده خشونت علیه خبرنگاران و تهدید و ارعاب آنها نه تنها کم نشده بلکه خطرناکترهم شده است و قتلهای هدفمند خبرنگاران در سالهای اخیر رو به رشد بوده است. نگرانیها در این زمینه تنها در موارد یاد شده نیست، بلکه روند معافیت از مجازات جرایم علیه خبرنگاران نیز به شکل مایوس کنندهای به یک فرهنگ تبدیل شده و عاملان و یا سازمان دهندهگان جرایم علیه خبرنگاران با وصف دادخواهیهای گسترده نهادهای خبرنگاری و خبرنگاران، تنها شمار اندکی از این قضایا پیگیری شده و به تامین عدالت انجامیده است.
با در نظرداشت خطرهای موجود، این کتابچه رهنما تهیه شده است تا به خبرنگاران کمک کند در شرایط مختلف به ویژه جنگ، منازعه، تنش و آشوب، حوادث طبیعی و رویدادهای فاجعه بار دیگر از خود بهتر مراقبت کنند.
فصل اول
امنیت خبرنگاران از نظر حقوق بینالمللی و ملی
۱-۱: اسناد بینالمللی در زمینه حفظ امنیت خبرنگاران و مبارزه با معافیت از مجازات جرایم علیه خبرنگاران
الف) مجموعه اسناد ژنو
- طبق کنوانسیونهای ژنو(۲۱ اسد ۱۳۲۸ هجری خورشیدی) و پروتکولهای الحاقی(۱۸جوزا ۱۳۵۶ هجری خورشیدی) که به اصول و قوانین بشردوستانه در زمان جنگ می پردازد، خبرنگار هنگام کار در مناطق جنگی، غیر نظامی به حساب میآید و از حقوق غیرنظامیان در زمان جنگ برخوردار میباشد. در این اسناد تصریح شده است که طرفین مخاصمه نباید خبرنگار را هدف حمله قرار دهند اما این روند مشروط به این است که خبرنگار از هر گونه فعالیت نظامی خودداری کند.
ب) قطعنامههای سازمان ملل متحد و زیر مجموعههای آن
- قطعنامه (۱۷۳۸ ) شورای امنیت سازمان ملل متحد(۲ جدی ۱۳۸۵): این قطعنامه نخستین در نوع خود است که مطابق با آن حمله برخبرنگاران درمناطق جنگی و دچار منازعه محکوم شده است. اعضای شورای امنیت ضمن تاکید بر این که «خبرنگاران، کارمندان مسلکی و همکاران رسانهای» باید به عنوان غیرنظامی تحت حفاظت باشند، خاطر نشان ساخته است که این اشخاص و تجهیزات کاریشان نمیتوانند به عنوان اهداف جنگی تلقی شوند؛
- قطعنامه(۱۲/۲۱) شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد(۶ میزان ۱۳۹۱): این نخستین قطعنامه شورای حقوق بشر در نوع خود میباشد که از کشورهای عضو میخواهد با تصویب قوانین، آگاهی دهی، نظارت و گزارش دهی(از وضعیت فراهم شده برای خبرنگاران) و اختصاص منابع مورد نیاز برای تحقیق و رسیدهگی به حملهها علیه خبرنگاران و رسانه ها، محیط کاری امن و مساعد برای فعالیت کار خبرنگاران فراهم سازند؛
- قطعنامه(۱۶۳/۶۸) مجمع عمومی سازمان ملل(۲۷ قوس ۱۳۹۲): نخستین قطعنامه در مورد مصونیت خبرنگاران و موضوع معافیت از مجازات جرایم علیه خبرنگاران میباشد. این قطعنامه از کشورهای عضو میخواهد تا تحقیقات بیطرف، با سرعت عمل و مؤثر در زمینه جرایم علیه خبرنگاران انجام دهند و عاملان اینگونه جرایم را تحت پیگرد قرار داده و عدالت را تامین کنند؛
- قطعنامه((۵/۲۷) شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد(۳ میزان ۱۳۹۳): این قطعنامه توصیههای جدیتر را برای مبارزه با خشونت و حمله علیه خبرنگاران به کشورهای عضو توصیه می کند؛
- قطعنامه(۱۸۵/۶۹) مجمع عمومی سازمان ملل متحد(۱۵ اسد ۱۳۹۴): این قطعنامه تمام انواع خشونت و حمله علیه خبرنگاران و بهطور مشخص، شکنجه، کشتار، ناپدید شدنإهای اجباری و خودسرانه، بازداشت خودسرانه و همچنین ارعاب و آزار و اذیت خبرنگاران را محکوم کرده است و از کشورهای عضو خواسته است از این نوع خشونت ها و جرایم جلوگیری کرده و به آنإها به طور جدی رسیدهگی کنند؛
- قطعنامه(۲۲۲۲) شورای امنیت سازمان ملل متحد(۶ جوزا ۱۳۹۴): تمام طرفین متخاصم و درگیر جنگ را ترغیب می کند که به استقلال حرفهای و حقوق خبرنگاران و کارمندان مسلکی رسانهها احترام بگذارند و گامهایی را بخاطر اطمینان از حسابرسی به جرایم صورت گرفته علیه خبرنگارانی که در چنین شرایطی کار می کنند، بردارند؛
- قطعنامه(۱۶۲/۷۰) مجمع عمومی سازمان ملل متحد(۲۶ قوس ۱۳۹۴): این قطعنامه از کشورهای عضو میخواهد اطمینان بدهند اقداماتی که در راستای مبارزه با تروریسم و حفظ امنیت ملیشان انجام میدهند مطابق با معیارهای بینالمللی و بدون ایجاد موانع برای کار خبرنگاران باشد و مصونیت آنها در نظر گرفته شده باشد؛
- قطعنامه(۲/۳۲) شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد (۱۵ میزان ۱۳۹۵): این قطعنامه از قعطنامه های پیشین فراتر رفته و خواستار اجرای مؤثرتر مکلفیتهای کشورهای عضو در زمینه امنیت خبرنگاران به ویژه از طریق تنفید مکانیزمهای عملی برای مصونیت خبرنگاران در سطح محلی شده است؛
- قطعنامه یونسکو یا سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(۱۸ عقرب ۱۳۹۶): این قطعنامه از کشورهای عضو می خواهد در چوکات «برنامه عمل» سازمان ملل متحد در مورد مصونیت خبرنگاران، مکانیزم ملی بخاطر امنیت و مصونیت خبرنگاران تهیه کنند و قضایای خبرنگاران کشته شده، آدم ربایی، ناپدید شدن اجباری، بازداشت خودسرانه و شکنجه خبرنگاران، همکاران رسانه ای و نهادهای صنفی و مدافعان حقوق بشر را در یک سال سپری شده مورد نظارت قرار دهند و به تهدیدهایی که علیه خبرنگاران زن می شود به صورت خاص توجه کنند؛
- قطعنامه(۱۷۵/۷۲) مجمع عمومی سازمان ملل متحد (۲۸ قوس ۱۳۹۶): این قطعنامه به خشونتهای جنسیتی علیه خبرنگاران متمرکز است. همچنان، این قطعنامه بر تعهد مجدد دولتهای عضو در زمینه حمایت از امنیت دیجیتال و متوقف کردن قطع اینترنت تاکید کرده و خواستار اصلاح قوانینی شده است که امکان سوء برداشت- بخصوص موارد مربوط به امنیت ملی و مبارزه با تروریسم- در آنها وجود دارد و این که اطمینان دهند حق آزادی بیان را محدود نمی کنند؛
- قطعنامه(۶/۳۹) شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد (۱۳ میزان ۱۳۹۷): این قعطنامه بر تقویت و توانمند سازی محیط های کاری خبرنگاران و جلوگیری از حمله بر خبرنگاران متمرکز می باشد.
۱-۲: امنیت خبرنگاران از نظر حقوق داخلی
با وجود حمایتهای قانونی از خبرنگاران و رسانههای آزاد در قوانین کشور به ویژه قانون اساسی و قانون رسانه ها، خبرنگاران و رسانهها از نبود امنیت و مصونیت لازم برای پیشبرد کار حرفهای خود شکایت داشته اند که فهرست خشونت ها به ویژه شمار زیاد قربانیان جامعه رسانهای در حدود دو دهه اخیر گواه دردناک بر این مدعا میباشد.
با در نظرداشت این شرایط، نهادهای صنفی و خبرنگاران در پی سالها دادخواهی، موفق شدند حکومت افغانستان را ترغیب کنند راهکار عملی برای رسیدهگی به این وضعیت روی دست بگیرد. در نتیجه این اقدام ها، حکومت افغانستان و فدراسیون خبرنگاران( متشکل از نهادهای صنفی حامی خبرنگاران و رسانه ها)، روی ایجاد طرز العمل امنیت و مصونیت خبرنگاران و رسانه ها به توافق رسیدند و این طرزالعمل در سال ۱۳۸۵ هجری خورشیدی تهیه و تصویب شد.
بر مبنای این طرزالعمل، کمیته مشترک حکومت و خبرنگاران/رسانه ها بخاطر تامین امنیت خبرنگاران و رسانه ها با عضویت نمایندهگان نهادهای مرتبط دولتی و نمایندهگان فدراسیون خبرنگاران در کابل و زیر مجموعههای ولایتی در ولایات مختلف کشور ایجاد گردید. نشست این کمیته در کابل به شکل ماهوار به ریاست معاون دوم رئیس جمهور و در ولایات هر ۱۵ روز به ریاست معاون والی برگزار میشود.
همچنان، بر این اساس، «مرکز تامین امنیت، ارتباطات و هماهنگی» در وزارت امور داخله با نام اختصاری «مرکز هماهنگی» و «مرکز تثبیت و خنثی سازی تهدیدها علیه خبرنگاران و رسانه ها» با نام اختصاری «مرکز حمایت» در ریاست عمومی امنیت ملی ایجاد شده و هر دو دارای واحدهای ولایتی بوده و فعالیت دارند. مرکز هماهنگی مسؤلیت دارد تا با مراکز سوق و ادارۀ وزارت دفاع ملی و ریاست عمومی امنیت ملی در مرکز و شعبات مربوط آنها در ولایات، در امور مرتبط با امنیت خبرنگاران و رسانهها کار کند و مرکز حمایت نیز موظف می باشد تا تهدیدات امنیتی علیه خبرنگاران و رسانهها را شناسایی و به همکاری مرکز هماهنگی وزارت امور داخله خنثی سازد.
کمیته مشترک که نخستین نشست خود را ۱۱ میزان ۱۳۸۵ برگزار کرد، موظف شده است تا رویدادهای خشونت، تهدید و ارعاب و یا حمله علیه خبرنگاران و رسانه ها در نزدیک به دو دهه اخیر را مورد بررسی قرار دهد و نهادهای مرتبط دولتی مکلف هستند مطابق با تصامیم کمیته، قضایا را پیگیری کرده و رسیدگی کنند. در نشست های این کمیته در کابل، قضایای تازه اتفاق افتاده نیز بررسی گردیده و سپس به نهادهای مربوط ارجاع داده می شود تا به آن رسیدهگی کنند.
فصل دوم
اقدام های یک خبرنگار بخاطر تامین امینت خود
۲-۱: آمادگی اولیه
در حرفه خبرنگاری، به طور معمول آغاز کار به ویژه در شرایط جنگ و ناآرامی، سخت و البته دلهره آور است. در این حرفه، بدون استثنا و بدون توجه به نوع رسانه و یا فعالیت آن-از گزارشگری خبری و تحقیقی گرفته تا گزارشگری تخصصی، وبلاگنویسی و تصویربرداری- داشتن آمادگی نقطه آغاز کار است.
نکات عمده قبل از اینکه کار را آغاز کنید:
- تحقیق در مورد ماموریت کاری و موضوع آن؛
- تهیه وسایل و ابزار لازم کاری از جمله دستگاه ضبط صوت، کمره، کتابچه و قلم، واسکت و کلاه زره، عینک محافظ و کفش(بوت) مناسب و راحت برای هر سطح و لباسهای مناسب سفر کاری( به رنگ غیر روشن)؛
- همراه داشتن جواز رانندهگی و سایر اسناد لازم در صورت تصمیم به رانندهگی؛
- آشنایی با اصطلاحات مرتبط با موضوع گزارش؛
- تهیه نقشه منطقه و فهرست منابع خبری بالقوه با دیدگاههای مختلف؛
- شناسایی راههای ورود و خروج محل و یا منطقه مورد نظر؛
- اطمینان از وضعیت صحی خود قبل از آغاز ماموریت و روی دست گرفتن تدابیر لازم صحی از جمله مشخص کردن نوع گروه خونی تان و اگر الرژی(حساسیت) به چیزی دارید، مشخص سازید و اسناد آن را خود داشته باشید؛
- اگر تازهکار هستید، با همکاران با تجربه خود مشورت کنید [۱]؛
- قوانین مرتبط به ویژه قانون رسانهها، قانون دسترسی به اطلاعات و کودهای اخلاقی خبرنگاری را مطالعه کنید؛
- از شخصیتإهای کلیدی که قرار است با آنها مصاحبه کنید شناخت کافی داشته باشید؛
[۱] بلال سروری، خبرنگار آزاد دارای سابقه کار با رسانه های معتبر بینالمللی میگوید:« پیشنهاد من به همکارانی که تازه به حرفه خبرنگاری روی آورده اند و یا تجربه کار در محیطهای پرخطر و ناآرام را ندارند این است که از تجارب همکارانشان بیاموزند. مثلا میتوانند با خبرنگاران با تجربه در ولایات مختلف در ارتباط باشند و از آنها در مورد کار در محیطهای پرخطر بشنوند.»
۲-۲: سفر به مناطق دورافتاده:
- واکسینها و یا دوای مربوط را با تجویز داکتر دریافت کنید. به طور مثال در صورتی که به منطقه که در آن ملاریا شیوع پیدا کرده است، می روید داکتر متخصص به شما دوای پیشگیری از ملاریا تجویز خواهد کرد؛
- در مورد وضعیت منطقه، فرهنگ و آداب مردم و قیود رفت و آمد در منطقه مورد نظر معلومات بدست آورید؛
- میزان دسترسی به تسهیلاتی همچون برق، تلفون همراه(موبایل)، اینترنت، کمپیوتر، دستگاه شارژ موبایل و سایر نیازمندهای سفر کاری را برآورد کنید؛
- فهرستی از دستگاه ها/ابزار آلات کار و مورد نیاز در مدت زمان ماموریت را تهیه کنید، از جمله کارت اعتباری کافی برای تلفون، چراغ دستی، بطری اضافه( به عنوان مثال برای چراغ دستی و دستگاه ضبط صدا و مایک)، دستگاه شارژ کن مبایل و غیره؛
- اگر قرار است با موتر دفتر/شخصی به منطقه مورد نظر بروید، مطمئن شوید که موتر شما هیچ مشکل تخنیکی ندارد؛ تیل کافی دارد، تایر اضافی و سامان آلات ترمیم آن موجود است و بسته نجات(شامل بسته کمک های اولیه صحی، کمپل، لباسهای فصل، کفش(بوت) مناسب و آب و غذای کافی) به همراه دارید.
۲-۳: ارزیابی خطر
خطرهای پوشش منازعه، جنگ مسلحانه و یا گروه های متخاصم، ناآرامی های سیاسی، جرم و جنایت و یا تنش و آشوب هرگز از بین رفتنی نیست، با این حال، با برنامهریزی دقیق و ارزیابی درست می توانید تا حدودی از خطرهای احتمالی آن بکاهید:
همیشه پیش از رفتن عزیمت به ماموریت کاری یک طرح ارزیابی امنیتی آماده کنید و آن را به طور مداوم و بر مبنای شرایط موجود مورد ارزیابی پیاپی قرار دهید. مثلا روشن سازید که شیوه مناسب تردد در منطقه چیست: مثلا پیاده و یا با وسیله نقلیه؛ وسیله نقلیه با نشان یا بدون نشان رسانه و یا لباس متناسب با فرهنگ منطقه[۲]؛
- تجهیزات ایمنی شخصی از جمله واسکت و کلاه زره و کفش(بوت) را بررسی کنید؛
- چگونگی برقراری تماس منظم تلفونی با همکاران، دوستان و خانواده را مشخص سازید؛
- سطح دسترسی به مواد غذایی، آب آشامیدنی و کمکهای صحی و چگونگی آن در منطقه را بدانید؛
- خطرهای احتمالی از جمله سابقه مشکلات در منطقه مورد نظر را بشناسید. برنامههایی طرح کنید که به این خطرها بپردازد و از خبرنگاران با تجربه و افراد آگاه مرتبط به موضوع، در مورد منطقه، موضوع مورد نظر و خطرهای احتمالی مشورت بگیرید. این خطرها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- خطرهای میدان جنگ از جمله شلیک گلوله، بمب گذاری، ماین و مواد قابل انفجار؛
- آدمربایی به اهداف سیاسی و یا گرفتن پول؛
- خطرهای ناشی از حضور در جمعیت زیاد، از جمله سرقت، حمله ناگهانی و یا انواع خشونت و یا تجاوز جنسی؛
- خطرهای ناشی از رانندهگی با موتر و یا پیادهروی از یک محل خاص(حوادث رانندهگی)؛
- خطر حوادث طبیعی از جمله جاری شدن سیلاب، برف کوچ، ریزش کوه و آتش سوزی؛
- خطرهای صحی از جمله ابتلا به بیماری و یا سرایت بیماریهای ساری؛
- خطر گم کردن راههای ورود به منطقه و خروج از آن
[۲] بلال سروری، خبرنگار آزاد که سابقه کار با رسانههایی چون «بی بی سی» را دارد میگوید:"من چند بار قصد داشتم روی وضعیت امنیتی در شاهراههای افغانستان گزارش بسازم. چون وضعیت امنیتی بسیار بد بود فکر کردم بهترین گزینه این است که از طریق کسانی که شاهراهها را بهتر می شناسند و با مردم محل آشنا هستند، اقدام کنم مثلا رانندهگان و کسانی که مسؤلیت اتحادیه موترهای مسافربری را داشتند. من بارها به این طریق[ با پوشیدن لباس مردم محل] به وسیله موترهای مسافربری شخصی از کابل به قندهار سفر کرده و از نزدیک با مردم صحبت کردم و مشکل امنیتی هم نداشتهام. چون این افراد وضعیت را بهتر از دیگران ارزیابی کرده و میدانند که چطور می توان در شرایط پرخطر مصون ماند.»
۲-۴: در جریان سفر
تعامل با شبه نظامیان مسلح در پوسته های بازرسی، خطرناک و غیرقابل پیشبینی است. شماری از خبرنگاران هنگام عزیمت به ساحات درگیری هدف قرار گرفته و جانشان به خطر افتاده است. نکات عمده در این زمینه:
- برای اینکه بتوانید در مورد امنیت خود تصمیم درست بگیرید، ذهن خود را آرام کنید؛
- تا جاییکه امکان دارد، از سفر در شب خودداری کنید؛ اگر ناچار به سفر در شب هستید به خطرهای آن فکر کرده و بسیار با احتیاط رانندهگی کنید؛
- با همکاران، مسؤلین امنیتی و محلی مورد اعتماد برای تعیین مکانهای احتمالی پوسته های بازرسی و نحوه اداره کردن آنها مشورت کنید؛
- از پیش، از طرفین جنگ اجازهنامه دریافت کنید تا بتوانید در منطقه تحت کنترلشان تردد کنید؛
- به محض نزدیک شدن به یک پوسته امنیتی از سرعت خود بکاهید. بررسی کنید که افراد مسلح چه کسانی هستند، چه لباسی دارند و یا در چه سنی هستند. اگر مشکوک شدید(گروه دیگری هستند) به آرامی بدون این که متوجه شوند به عقب برگردید اما اگر به وضاحت دیده می شدید منصرف شوید و به راه خود ادامه دهید؛
- در مورد علائم هشدار دهنده مورد استفاده نیروهای نظامی/شبه نظامیان(مثلا چراغ های نورافکن) توجه داشته باشید و اگر هشدار دریافت کردید، توقف کنید و به دستور آنها عمل کنید؛
- در جریان بازرسی، عینک آفتابی خود را بردارید و نشان دهید که دستهای شما آزاد هستند. بدون این که بترسید، به آرامی و با صمیمیت رفتار کنید؛
- وسیله نقلیه خود را خاموش نکنید و تا زمانی که اجازه نداده اند پیاده نشوید. اگر میخواستند بازرسی کنند، مخالفت نکنید؛
- اگر چیزی را از شما به زور گرفتند و یا سرقت کردند، اعتراض کرده اما اصرار به باز پسگیری آن نکنید. تقاضا کنید که می خواهید با شخص دارای صلاحیت گروه صحبت کنید؛
- اگر میخواهید با فرد/افراد همراه خود گپ بزنید و مشورت کنید، دقت کنید که احتمال دارد طرف مقابل صدای شما را بشنود و یا به زبانی که گپ می زنید آشنایی داشته باشد؛
- هنگام رانندهگی در جادههای ناآشنا، هوشیار و متمرکز باشید و آگاه باشید که نشانه ها و علایم پوستههای بازرسی میتوانند وجود نداشته یا گیج کننده باشند؛
- از استفاده از تلفون ماهوارهای/ستلایت (یا هر دستگاه بر پایه فرکانس رادیویی) از یک محل بیش از یکبار خودداری کنید و یا محلی را برای تماس تلفونی انتخاب کنید که بتوانید به راحتی آنجا را ترک کنید؛
- مدت تماس تلفونی خود را به حداقل برسانید(نهایت تا سه دقیقه)، به خاطر کاهش خطر ردیابی، دستگاه تلفون خود را خاموش کرده و باتری آن را خارج کنید؛
- برای حفاظت از اطلاعات و منابع خود، فهرست تماس و پیامهای ارسالی و دریافتی را همیشه پاک کنید و بعد از تماس، سیم کارت را جدا از گوشی نگهداری کنید؛
- اگر قبل از رسیدن به مقصد، نیاز به استراحت در بین راه بود، استراحت کنید اما حتی المقدور در وسیله نقلیه خود بمانید و دروازه آن را قفل کنید. در صورتی که چند نفر هستید به نوبت استراحت کنید؛
- لباس و کلاه زره بپوشید و کارت خبرنگاری را به گردن خود آویزان کنید.
۲-۵: خطر ماین و مواد انفجار نشده:
- اگر لین وصل شده به ماین(معمولا ماینهای دست ساز) یا شی مشکوک در بدنه و یا زیر بدنه وسیله نقلیهتان مشاهده کردید، به آن دست نزنید و با استفاده از سیستم «جی پی اس» یا نقشه، موقعیت خود را مشخص کنید و به نیروهای امنیتی اطلاع دهید؛
- هیچ وقت از خط سیر اصلی جاده منحرف نشوید، احتمال برخورد با ماین و مواد انفجاری و یا بمبهای خوشهای را جدی بگیرید؛
- به اشیاء باقی مانده در صحنه درگیری به ویژه اقلام و مهمات جنگی بخاطر احتمال انفجار و یا آلودگی دست نزنید.
اگر پیاده میروید و ناگهان خود را در میدان ماین میبینید:
- آرامش خود را حفظ کرده و اگر همراه دارید به آنها بگوئید حرکت نکنند؛
- ساحه را به دقت بررسی کرده و سپس به آرامی تلاش کنید پا در جای پای قبلی خود گذاشته ساحه را ترک کنید و سپس همراهان خود را نیز رهنمایی کنید تا میسر درست را انتخاب کرده و برگردند؛
- اگر احیانا ماین انفجار کرد، خونسردی خود را حفظ کرده و با احتیاط ابتدا به فرد مصدوم کمکهای اولیه صحی برسانید و سپس در فکر نجات او از ساحه باشید.
اگر در وسیله نقلیه هستید و ماین انفجار می کند:
- اگر افرادی در بین وسیله نقلیه سالم مانده اند، در شرایطیکه از اطراف تیراندازی نمی شود و وسیله نقلیه هنوز هم می تواند حرکت کند از همان راهی که آمدهاید به دقت به عقب برگردید؛
- اگر موتر سالم نیست، تلاش کنید فرد/افراد آسیب دیده را از عقب موتر به آرامی و احتیاط بیرون کرده و با پا گذاشتن بر راه تایر موتر به عقب بروید و از ساحه خطر دور شوید؛
- در نظر داشته باشید در جاهایی که اثر کندهگی دارد و یا ریگ و خاک نرم دارد خطر ماین وجود دارد.
۲-۶: تک تیراندازها
خطر تک تیراندازها را جدی بگیرید؛ آنها میتوانند به راحتی شما را هدف قرار دهند:
- در صورت قرار گرفتن در اینگونه موقعیتها، با صدازدن و یا نشان دادن کارت خبرنگاری که به گردن شماست و یا تجهیزات تان، واضح سازید که خبرنگار هستید؛
- در صورتی که زخمی شدید، وانمود کنید که مردهاید.
۲-۷: خطر اصابت توپخانه، هاوان یا راکت:
- به روی زمین دراز بکشید و اگر مانعی در همان نزدیکی است پشت آن مخفی شوید و تا زمانی که شرایط مناسب فراهم نشده است به این و آن طرف ندوید؛
- سعی کنید اطرافیان خود را آرام کنید و در صورت نیاز به آنها کمکهای اولیه برسانید و از ساحه خطر دور سازید؛
- در حالات درگیری در مناطق مسکونی، حتیالمقدور در اتاقی پناه بگیرید که در بین دیگر اتاقها باشد.
۲-۸: خطر کمین:
متوجه باشید که طرفین متخاصم گاهی اوقات علیه یکدیگر کمین میگیرند:
- اگر با چنین وضعی مواجه شدید تلاش کنید به عقب برگشته و به سرعت از محل دور شوید؛
اگر امکان برگشت به عقب وجود نداشت و یا در تیراندازی ناگهانی گیر کردید، در کنار تایر موتر و نزدیکترین مانع مخفی شوید؛ تلاش کنید در صورت امکان از محل درگیری با حالت مارپیچ و کمرخم خارج شوید و خود را به محل امن برسانید.
۲-۹: خطر آدمربایی
یکی از خطرهای جدی علیه خبرنگاران به ویژه در مناطق درگیر منازعه مسلحانه، خطر ربوده شدن است. در افغانستان موارد متعدد از ربودن شدن خبرنگاران رخ داده است که در چند مورد به جان باختن خبرنگاران انجامیده است. قتل اجمل نقشبندی، خبرنگار ربوده شده افغان در ۱۹ حمل ۱۳۸۶ هجری خورشیدی در هملند و جان باختن سلطان محمد منادی خبرنگار ربوده شده در کندز که در ۱۸ سنبله ۱۳۸۸ در "عملیات نجات" نظامیان بریتانیایی در کندز کشته شد، نمونههای بارزی از خطر ربوده شدن خبرنگاران در افغانستان و سرنوشت آنها می باشد.
چند توصیه عمده برای کاهش خطر ربوده شدن و یا به گروگان درآمدن:
- وقتی وارد یک منطقه پرتنش میشوید، باید خود را از نظر ذهنی آماده کنید تا بتوانید برای امنیتتان تصمیم بگیرید[۳]؛
- در مناطق خطرناک به صورت گروهی سفر کنید؛
- اطمینان حاصل کنید که مسؤلان رسانهای که با آن کار میکنید و یا یک فرد محلی مورد اعتماد از برنامههای کاری شما آگاهی دارد؛
- شمارههای ضروری تماس را حفظ کنید که اگر تلفون همراهتان گم شد یا به شما حمله شد، بتوانید با دیگران تماس بگیرید؛
- از پوشیدن لباسهای به رنگ روشن خودداری کنید تا از میزان خطر هدف قرار گرفتن از سوی تک تیراندازها بکاهید؛
- یک طرح احتمالی برای مواجه شدن با گروگانگیرها و اطلاعات تماس افراد و گروههای مختلف جهت تماس با همکاران خود در صورت ناپدید شدن آماده کنید؛
- در گفتگوهایی که قبل از عزیمت به محل یک ماموریت خطرناک با مسؤلان رسانه و یا اعضای خانواده و دوستان دارید، به این تصمیم برسید که چه فاصله زمانی از تماس برقرار نکردن شما با آنها، وضعیت خطر تلقی گردد؛
- از اولین کارهایی که احتمالا گروگانگیرها بعد از گروگان گرفتن شما انجام خواهند داد، جستجوی نامتان در اینترنت میباشد تا مشخصات شما را دریابند؛ مثلا در کجا کار میکنید، سابقه کاری و تحصیلاتتان، وابستگیهای شخصی و صنفی شما و گرایشهای سیاسی شما چیست. با در نظرداشت احتمال پیدا کردن این اطلاعات، خود را برای پاسخگویی به سؤالهای سخت آماده کنید؛
- تلاش کنید با گروگانگیرها سر صحبت را بگشاید و گفتگو کنید. با این کار، شما می توانید خطر آسیب رساندن گروگانگیرها به خود را کاهش دهید؛
- با گروگانگیرها همکاری کنید اما تلاش نکنید آنها را دلجویی دهید. تلاش خود را به کار گیرید تا به بهترین نحو، نقش خود را به عنوان یک ناظر غیرنظامی توضیح داده و اینکه کار شما پوشش مسائل همه طرفهای درگیری است. به سرعت خود را با موقعیت پیش آمده وفق دهید و تا حد امکان، خونسردی خود را حفظ کنید چون ممکن است وعده آزادی در آینده نزدیک به شما داده نشود و حتی به اعدام تهدید شوید؛
- اگر به شکل گروهی با شماری از دیگر همکاران گروگان گرفته شده اید، باید به گونهای عمل کنید که گروگانگیرها شما را متفرق نسازند و به شکل گروهی نگهداری کنند. شاید بتوانید با اطاعت از دستورهای گروگانگیرها و متقاعد کردن شان به این که نگهداری اسرا به شکل گروهی راحتتر است، از میزان خطر علیه خود بکاهید؛
- در هنگام اسارت، از همکاران خود حمایت عاطفی و اخلاقی کنید و به این فکر کنید که حفظ انسجام میان شما میتواند شانس آزادی هر کدام از شما را افزایش دهد؛
- در طول مدت اسارت ممکن است فرصتهایی برای فرار بدست آورید اما بسیار احتیاط کنید که احتمال موفقیت در فرار از نزد گروگانگیرها اندک است و باید به خطرهای آن بیندیشید.
[۳]حامد کوهستانی خبرنگار رادیو کلید می گوید:«در اوایل سال ۱۳۸۹ هجری خورشیدی به منظور تهیه گزارش از چگونگی وضعیت زندانیان زندان پلچرخی کابل به داخل این زندان رفته بودم، با وجود آنکه قوماندان زندان حاضر نبود برایم اجازه ورود به میان زندانیان را بدهد اما من با تاکید بر اجرای قانون و حکمی که از جانب وزیر عدلیه وقت برای دیدار با زندانیان و تهیه گزارش از وضعیت آنها داشتم بدون حضور فیزیکی پولیس با چند تن از زندانیان بلاک چهارم زندان مصاحبه انجام دادم. پس از شکایات زندانیان از موجودیت مواد مخدر در زندان، تلاش کردم تا این وضعیت را در سایر بلاکهای زندان نیز بررسی کنم.» وی افزود:« اما هنگام حضور در بلاک دوم زندان که به گمان اغلب زندانیان جرایم امنیت داخلی در آن زندانی بودند بدون توجه به نگرانی قوماندان بلاک در مورد موجودیت تهدید علیه جانم، در جمع زندانیان به منظور مصاحبه حضور یافتم و پس از چند دقیقه کوتاه برخورد زندانیان با من متفاوت شد و اگر پولیس با زیرکی مداخله نمی کرد زندانیان در تلاش گروگانگیری من بودند و موفق میشدند و احتمالا جانم در خطر بود.»
۲-۱۰: خبرنگار آزاد
اگر به عنوان خبرنگار آزاد کار می کنید، رعایت نکات عمده زیر نیز به شما توصیه میشود:
- درک روشنی از خطرهایی که ممکن است در انتظار شما باشد، داشته باشید؛
- نسبت به این که سازمان خبری مربوط در صورت رو به رو شدن شما با خطر چه خواهد کرد، مطمئن شوید؛
- از افراد امنیتی قابل اعتماد درخواست همکاری کنید؛
- یک رویه دقیق از خبردادن از خود به مسؤلان رسانه و نزدیکانتان ترتیب کنید؛
- اگر احساس می کنید ماموریت تان بسیار خطرناک است، در رد کردن آن تردید نکنید؛
- در صورتی که کارکردن برای یک رسانه بینالمللی ممنوع می باشد و یا احساس خطر از جانب شخص و یا گروهی که در گزارش ذکر شده است، موجود باشد، متوجه عواقب درج شدن نامتان در گزارش باشید. خواستههای خود در این زمینه را به صورت واضح با رسانه مربوط در میان بگذارید؛
- در نظر داشته باشید که برخی نهادهای مرتبط داخلی از جمله مرکز خبرنگاران افغانستان در صورت مواجه شدن با مشکل و یا دردسر، میتوانند با رسانه مربوط در راستای حل مسأله اقدام کنند.
۲-۱۱: به عنوان مترجم یا هماهنگکننده با خبرنگار خارجی:
- تجارب و سابقه خبرنگار رسانه خارجی را که قرار است با او کار کنید بررسی کرده و میزان تحمل او را در برابر وقوع خطرهای احتمالی ارزیابی کنید؛
- مطمئن شوید که با چه کسی/کسانی ملاقات می کنید و به کجا می روید؛
- اذهان عمومی از ظاهر شدن با یک خبرنگار خارجی را( به ویژه اگر از کشوری است که دشمن و یا نا مطلوب تلقی می شود) بررسی کنید و مطمئن شوید که چه اندازه حمایت از سوی خبرنگار خارجی و یا نهاد رسانهای او در صورت مواجه شدن با خطر دریافت خواهید کرد؛
- نقش خود را واضح سازید؛ آیا وظیفه شما تنها ترجمه کردن و یا فراهم کردن تدارکات است یا گزارش هم تهیه می کنید ؟ به پیامدهای احتمالی دخالت خود در تهیه گزارش نیز آگاهی باشید؛
- پیش از شروع به کار، اعتبارنامه یا کارت خبرنگاری خود را از سازمان مربوط دریافت کنید.
۲-۱۲: "خبرنگار همراه"( Embedded Journalist)
خبرنگار همراه به خبرنگاری گفته می شود که نیروهای نظامی را در یک ماموریت نظامی/امنیتی همراهی می کند. این اصطلاح ابتدا در سال ۱۳۸۴ هجری خورشیدی در جنگ نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا در عراق رایج شد و خبرنگاران همراه نظامیان می توانستند دسترسی منحصر به فرد به خط مقدم جنگ داشته باشند و تصاویری واضح تهیه کنند که گستردهگی و چگونگی جنگ را بهتر نشان میداد.
نکات عمده در زمانی که به عنوان خبرنگار همراه فعالیت میکنید:
- انتخاب جایگاه مناسب برای مشاهده یک درگیری یکی از مهمترین انتخابهایی است که ممکن است انجام دهید؛
- در مورد گروههای مسلح فعال در منطقه و رفتار آنها بهطور کامل تحقیق کنید؛
- متوجه باشید که در میان نیروهای مختلف نظامی، شبه نظامی(ملیشهها) و یا نیروهای «خیزش مردمی» طرفدار دولت نیز حضور دارند و ممکن است شرایط محل درگیری هر لحظه بدون اخطار قبلی تغییر کند؛
- در نظر داشته باشید که سرنوشت شما به عنوان یک خبرنگارهمراه، شدیداً با نیروهای نظامی که به جنگ اعزام میشوند، گره خورده است. ممکن است شما متهم شوید که گزارشها و دیدگاههای فرستاده شده از جنگ را به نوعی با جهت گیری آمیختهاید و تحت تأثیر قرار گرفتهاید؛
- این نگرانی همواره باید در ذهن شما باشد که ممکن است به ظن ارتباط داشتن با طرف مقابل، مورد حمله قرار گیرید و یا بازداشت شوید. شمار زیادی از خبرنگاران در افغانستان در چنین شرایطی جان خود را از دست دادهاند و یا آسیب جسمی و روحی دیده اند؛
- از پوشیدن لباس، کلاه و یا بوت نظامی یا شبیه به آن خودداری کنید چون این احتمال میرود که طرف مقابل شما را با نیروهای نظامی اشتباه بگیرد. اگر ناچار بودید اینگونه لباس بپوشید حتما مدارک رسانهای خود را به همراه داشته باشید و به گردن آویزان کنید؛
- به عنوان یک خبرنگار همراه، باید در مورد چگونه به نظر رسیدن خود فکر کنید، ممکن است کمره و یا پایه کمرهتان همانند اسلحه به نظر برسند و هدف قرار بگیرید؛
در پوشش دادن درگیری مسلحانه، نسبت به تاثیر گزارشهای لحظه به لحظه آگاه باشید. ممکن است این پوشش به نظر مخاطبان تان جالب و دست اول تلقی شود اما خاطر بسپارید که نقش شما مشاهده و گزارش درگیری و منازعه است نه مشارکت در آن، حتی اگر ناخواسته باشد.
فصل سوم
در ساحه ماموریت
۳-۱: خوردن و آشامیدن در محیط های غیر عادی:
- اگر آب آشامیدنی در دسترس نیست، آب را جوشانده و حداقل به مدت یک دقیقه در این حالت نگه دارید و پس از این که در دمای اتاق سرد شد، مصرف کنید؛
- اگر آب منطقه آلوده است، از غذاهایی مصرف کنید که تازه باشند و کاملا پخته شده باشند. پوست میوهها را بکنید و یا با آب تمیز بشویید؛ غذاهای خام مصرف نکنید؛
- هنگام شستن بدن، از بلعیدن آب خودداری کرده و با آبهای آلوده مسواک نزنید. در ساحل رودخانه، کانال و یا جویهای آب، بخاطر احتمال ابتلا به عفونتهای قابل انتقال، بدون کفش(بوت)های مناسب و مقاوم در برابر آب، راه نروید؛
- در آب و هوای گرم به ویژه هنگام فعالیت بدنی، اضافه کردن نمک به غذا و نوشیدنی می تواند مانع از کمآبی بدن و سکته ناشی از گرما شود. سازمان صحی جهان توصیه میکند در هوای گرم یک محلول نوشیدنی با خود داشته باشید. اگر به آن دسترسی نداشتید، ترکیبی از شش قاشق چایخوری شکر و یک قاشق چایخوری نمک حل شده در یک لیتر آب آشامیدنی سالم، میتواند به عنوان جایگزین مورد استفاده قرار گیرد؛
- در مناطق دارای پشه، از پشهبند استفاده کنید و لباس آستیندار و بلند که تمام بدن را احاطه کند بپوشید.
۳-۲: امنیت جانی با استفاده از امور غیر متعارف
هنگام پوشش دادن منازعه، درگیری مسلحانه یا جنگ، خبرنگاران باید از حمل سلاح و ابراز آلات دفاع/مبارزه خودداری کنند. حمل اسلحه و ابراز آلات جنگی هر چند به منظور دفاع باشد، به برداشت عموم از خبرنگاران به عنوان افراد بیطرف آسیب میزند و یا این احتمال وجود دارد طرفین منازعه و درگیری، خبرنگاران را به اشتباه هدف قرار دهند.(یادآوری: حمل اسلحه نه تنها در ساحه ماموریت که در سایر شرایط نیز جایز پنداشته نمی شود)
۳-۳: واکنش در برابر تهدید هنگام ماموریت یا در بازگشت
تهدید، تنها تاکتیک طراحی شده برای ارعاب خبرنگاران نیست؛ بلکه احتمال این که حملهای نیز در پی آن باشد، وجود دارد. در افغانستان در موارد متعدد دیده شده است که تهدیدها علیه خبرنگار و یا رسانه خاصی عملی شده اند. شما باید تهدید را جدید بگیرید و به آنهایی که شما را به مرگ و یا خشونت فیزیکی تهدید کرده اند، توجه ویژه داشته باشید.
هر چند بخشی از واکنش به تهدید به شرایط محل کار و بود و باش خبرنگار بستگی دارد اما نکات زیر در این زمینه مهم پنداشته می شوند:
- به مسؤلان رسانه و یا همکاران قابل اعتماد خود در مورد تهدید گزارش دهید. اطمینان حاصل کنید که آنها از جزئیات تهدید، از جمله ماهیت و چگونگی و زمان وقوع تهدید با خبر هستند[۴]؛
- در جایی که فکر می کنید حاکمیت قانون وجود دارد و مسؤلان محلی قابل اعتماد هستند، گزارش تهدید به پولیس کار درستی است؛
- کمیته مشترک رسانهها و حکومت در زمینه تامین امنیت و مصونیت خبرنگاران، به طور مرتب خشونتها و تهدیدها علیه خبرنگاران و رسانهها را بررسی می کند. یکی از راهکارهای مناسب این است که به نهادهای خبرنگاری عضو فدراسیون خبرنگاران و رسانهها در مورد قضیه تهدید خود گزارش دهید این نهادها قضیه را به شکل مستقیم با کمیتههای ویژهای که به این مسائل در وزارت امور داخله و ریاست عمومی امنیت ملی ایجاد شده است، شریک میسازند تا مورد بررسی قرار گیرد و رسیدگی شود؛
- یکی دیگر از راهکارها این است که محل کار و یا بود وباش خود را به شکل موقت یا دایم تغییر دهید. تجارب ناشی از قضایای متعدد در این زمینه نشان میدهد که با گذشت زمان از شدت تهدید کاسته می شود.
[۴] نجیبه ایوبی، رئیس گروه رسانهای کلید میگوید:«۴ اسد ۱۳۹۱، یکی از خبرنگاران رادیو کلید که از جریان درگیری مسلحانه میان محافظان دوتن از وکلای ولسیجرگه در یک کلینیک خصوصی در کابل گزارش تهیه کرده بود، از سوی افراد مسلح یکی از این نمایندهگان به شدت زیر تهدید بود.»
خانم ایوبی میافزاید:« این نماینده مجلس ضمن جنجال با رادیو کلید، خواستار معرفی و دسترسی به گزارشگر شده بود اما مدیریت رادیو کلید با وصف تهدید جدی حاضر نشد هویت خبرنگار خود را فاش کند و با حضور در کمیسیون شکایات مجلس نمایندهگان و سپس جلسه کمیسیون رسیدهگی به تخطیهای رسانهای وزارت اطلاعات و فرهنگ موضوع را حل و اجازه نداد این نماینده ولسیجرگه تهدید خود را عملی کند.»
۳-۴: پوشش درگیری مسلحانه و منازعه
در ماموریتهایی که در مناطق دچار منازعه، درگیری مسلحانه و یا شورش و آشوب، انجام میشود، به استفاده از تجهیزات حفاظتی به ویژه واسکت و کلاه زره و کفش(بوت) های مناسب فکر کنید.
اگر شما درگیری و یا حملههای مسلحانه را پوشش می دهید:
- باید یک واسکت زره درجهبندی شده بپوشید اما آگاه باشید که هیچ واسکت زره، ضد گلوله نیست و این امکان وجود دارد که گلوله برخی اسلحه ها به ویژه اگر از فاصله نزدیک شلیک شوند به راحتی از واسکت و یا کلاه زره عبور کند؛
- در نظر داشته باشید که امکان دارد گلوله و مواد انفجاری از پهلو-جایی که پوشش حفاظتی زره وجود ندارد- به بدن شما برخورد کند و یا بر اثر شدت تصادم گلوله و یا انفجارهای بزرگ و شدید به شدت به طرفی پرتاب شوید تا جایی که بدنتان توان تحمل آن را نداشته باشد؛
- سالم بودن واسکت و کلاه زره را با دقت بررسی کنید. اقلام دست دوم که قبلا استفاده شده اند و یا مدت زمان زیادی از تولید آنها گذشته است، احتمالا به دلیل نگهداشت در محیطهای غیر معیاری و یا گذشت زمان طولانی از تاریخ تولیدشان، دچار آسیب میشوند و از همین رو باید دقت شود که نشانههای خوردهگی و یا خرابی نداشته باشند؛
- در حملههای مسلحانه و یا انتحاری به اماکن و تاسیسات در شهرها- ساحه رویداد به سرعت از سوی نیروهای مختلف امنیتی از جمله پولیس ملی، اردوی ملی و امنیت ملی در قالب چند کمربند تحت پوشش قرار می گیرد. در چنین حالاتی، در رساندن خود به نزدیک ترین نقطه به ساحه رویداد بسیار محتاط باشید چون ممکن است در بین مهاجمان و یا نیروهای امنیتی گیر کنید و یا در انفجارهای احتمالی بعدی آسیب ببینید(در چندین رویداد مشابه در مناطق مختلف کشور، خبرنگاران به دلیل انفجارهای بعدی و یا در جریان درگیری جان خود را از دست داده و یا آسیب دیده اند)؛
- با نیروهای امنیتی که در شرایط ناگوار قرار دارند، مؤدبانه و صمیمانه برخورد کنید. اگر به شما گفته میشود بخاطر حفظ جانتان، حساسیت عملیات نجات و فاش نشدن چگونگی آن، اجازه ندارید بیش از حد به محل رویداد نزدیک شوید، اصرار نکنید. بهتر است در این زمینه با مسؤلان امنیتی مستقر در ساحه و یا نهادهای امنیتی مربوط هماهنگی کنید.
۳-۵: پوشش حوادث طبیعی
حوادث طبیعی از جمله سیلاب، برف کوچ، ریزش کوه، رانش زمین، زلزله، طوفان و یا آتش سوزی همگی ممکن است با اخطار کم یا هیچ هشداری رخ دهند و باعث فاجعه شوند.
اقدام های عمده در این زمینه:
- از کارافتادهگی وسایل مخابراتی، حمل و نقل و یا خطوط برق را پیش بینی کنید، ممکن است توانایی گزارش دادن یا انتشار اطلاعات را در چنین شرایطی نداشته باشید؛
- ایجاد امکانات اضافی برای حفظ ارتباط تلفونی با همکاران ضروری است. به عنوان مثال، برای زمانی که آنتن های مخابراتی محلی قطع باشد، ممکن است تلفون ماهوارهای/ستلایت یا بیسیم(در فاصلههای کوتاه) لازم باشد؛
- خبرنگاران آزاد باید پیشاپیش با رسانههای طرف قرارداد خود در مورد میزان حمایتشان در چنین شرایطی صحبت کنند؛
- قبل از عزیمت به محل رویداد، یک ارزیابی امنیتی انجام دهید؛ خطرهای بالقوه را شناسایی کرده و جزئیات چگونگی برقراری ارتباط( به ویژه شمارههای تماس و ارتباط اینترنتی) با مسؤلان رسانه و یا دیگران را بررسی کرده و مسیرهای ورود به محل و خروج از آن را با دقت به خاطر بسپارید.
۳-۶: پوشش تظاهرات، اغتشاش و آشوب
سناریوهای داخلی از صحنه های حوادث جرم و جنایت گرفته تا شورش و آشوب میتوانند شرایط غیرقابل پیشبینی و خطرناکی را به وجود آورند. خبرنگاران باید برای دوری از قرار گرفتن در برابر خطر جسمی و قانونی نسبت به تدابیر حفاظت از خود هوشیارانه عمل کنند:
- راه های نجات خود از محل رویداد با آگاهی یافتن از خطرهای بالقوه موجود از جمله قطع برق، شلوغی محل رویداد و ازدحام، نشت گاز و یا حریق مواد سوختی را بررسی کنید؛
- در صورت قرارگیری در چنین موقعیتهای، برای مشاهده حادثه شما باید به اندازه کافی به صحنه نزدیک باشید، بدون اینکه خودتان یا دیگران را به خطر انداخته، یا در روند عملیات امنیتی یا نجات مزاحمت کنید؛
- معمولا محل رویداد را با یک فاصله مشخص، به منظور عقب نگهداشتن تماشاچیان صحنه حادثه، از جمله خبرنگاران، در نظر میگیرند ممکن است درخواست کنید و مسؤلان را ترغیب کنید که یک محل مناسبتر را برای این که دید واضح داشته باشید، در نظر بگیرند؛
- در چنین شرایطی که وضعیت غیر عادی است مؤدب بودن هم در لحن و هم در رفتار بهترین روش برای برخورد است؛
- هنگام پوشش صحنههای حوادث یا نجات باید در همه زمان نشان خبرنگاری خود را بهگونه واضح در معرض دید قرار دهید؛
- در محل رویداد، از تماس با اجسامی که بالقوه مدارک جرم به شمار میآیند، خودداری کنید و آنها را از محل خارج نکنید؛
- شاهدان و بازماندهگان حوادث خشونتبار ممکن است آشفته یا آسیب دیده باشند. مرکز خبرنگاری و آسیب روانی "دارت" در یادداشتی در رهنمای خود با عنوان تراژدی ها و خبرنگاران، مینویسد:«خبرنگاران همیشه میخواهند به بازماندهگان نزدیک شوند اما آنها باید با حساسیت این کار را انجام دهند، از جمله دانستن اینکه چه وقت و چگونه این کار را انجام دهند.». بیشتر از هر چیز دیگری، این به معنای احترام گذاشتن به خواسته های بازماندهگان در مورد اینکه آیا آنها تمایلی به مصاحبه یا ضبط شدن احساساتشان دارند است؛ در واقعیت، نشان دادن چنین احترامی ممکن است منجر به اجازه دسترسی بیشتر به خبرنگاران توسط بازماندهگان شود؛
- نیروهای امنیتی و مسؤلین عملیات امداد و نجات نیز ممکن است دچار آسیبهای روانی شوند. درک کنید که ممکن است این بهترین یا تنها فرصت برای پرسش از بازماندهگان یا مسؤلین نباشد.
- آمادگی جسمانی یک امر قابل ملاحظه با اهمیت در پوشش دادن موقعیتهایی است که میتواند به طور ناگهانی به خشونت منجر شود. خبرنگاران دارای محدودیت تحرک فیزیکی باید از پیش خطرها را بسنجند. توجه داشتن به مکان خود نیز در همه حال ضروری است، و این معمولا به معنای پیدا کردن یک جایگاه مناسب است که به شما اجازه مشاهده معترضان و همچنان نیروهای ضد شورش یا مسؤلین را بدهد؛
- در مورد چگونگی پایان یافتن چنین رویدادهایی در گذشته در مکانهای مشابه، اطلاع جمعآوری کنید. از پیش نقشه راه خروجی را بر روی کاغذ رسم کنید و کار کردن با تیمهای خبری در هنگام پوشش دادن هر موقعیت بالقوه خشونتآمیزی را در ذهن داشته باشید. در چنین حالاتی خبرنگاران می توانند مراقب یک دیگر نیز باشند؛
- لباس باید با ملاحظه انتخاب شود، از جمله اینکه آیا بهتر است به چشم بیاید یا اینکه محو و هم رنگ سایرین باشد. فدراسیون بینالمللی خبرنگاران میگوید که لباس باید گشاد و از پارچههای طبیعی دوخته شده باشد چرا که مواد مصنوعی می تواند خیلی زود آتش بگیرند و بسوزند. کفش مناسب با استحکام قوی و قابل انعطاف، بدون لغزش کف نیز ضروری است؛
- سعی کنید خودتان را از گزند آسیب دور نگه دارید. میتوان یک خبرنگار را به یک داور در زمین بازی تشبیه کرد: داور برای با دقت تماشا کردن بازی باید به اندازه کافی نزدیک باشد، اما در عین حال باید هر اقدام احتیاطی را در پیش گیرد تا از یک جا شدنش در بازی جلوگیری کند. خبرنگار باید از گیر افتادن در میان گروههای شامل تظاهرات و یا آشوب خودداری کرده و تلاش کند در امتداد دو طرف معترضان حرکت کند. معمولا کسانی که سنگ و یا امثال آن را پرتاب میکنند از میان معترضان این کار را انجام می دهند تا بتوانند دوباره در میان جمعیت گم شوند؛
- این که باید کارت هویت خود را قابل رویت بسازید یا نه، در برخی شرایط، ممکن است بهتر باشد مانند سایر شهروندان به نظر بیایید و کارت هویت خبرنگاریتان را نشان ندهید اما در یک جیب سربسته نگهدارید تا در زمان نیاز به سرعت بتوانید در دسترس قرار دهید. برای خبرنگاران رادیو و تلویزیون، و دیگر خبرنگارانی که از تجهیزات برای ضبط وقایع استفاده میکنند، تقریبا همیشه نشان دادن یک کارت مطبوعاتی روکش دار بهترین راه است؛
- هرگز چیزی که به طرف یک تظاهرات پرتاب شده را برندارید. نه تنها آن چیز میتواند یک دستگاه انفجاری یا قابل احتراق دستساز باشد، بلکه انجام چنین کاری ممکن است این فرض را برای نیروهای امنیتی پیش آورد که شما نیز یک معترض هستید؛
- در نظر داشته باشید که درهنگام پوشش دادن یک اعتراض یا رویداد مشابه چه چیزی را همراه خود داشته باشید. بکس پشتی بخاطر حمل تجهیزات اضافی مورد نیاز میتواند گزینه خوبی باشد هر چند در مواقعی دیده شده است که تظاهرکنندهگان نیز از بکسهای مشابه استفاده میکنند و این کار امکان خطر برای شما را بالا می برد؛
- بر اساس نظر فدراسیون بینالمللی خبرنگاران، همراه داشتن لیمو ترش، لیموی زرد، یا دیگر مرکبات میتواند ایده خوبی باشد. این میوه را میتوان بر روی محل آسیب دیده پوست فشرد تا به خنثی سازی مواد محرک کیمیاوی کمک کند؛
- یک دستمال مرطوب میتواند از صورت شما در برابر اثرات عواملی مانند گاز اشکآور یا کوکتل مولوتف محافظت کند. یک ماسک ضد گاز، عینک شنا، یا عینکهای صنعتی محافظ چشم نیز میتوانند در برابر گاز اشک آور و اسپری فلفل مفید باشند. (اگر فکر میکنید که ممکن است از گاز اشکآور یا اسپری فلفل استفاده شود، از در چشم گذاشتن لنز خودداری کنید). به عکاسان و فلمبرداران توصیه می شود کارتریجها یا کارت حافظههای «غیر واقعی» همراه خود داشته باشند تا در صورت درخواست، آنرا به جای واقعی و یا اصلی جا زده و تحویل دهند؛
- اگر دستگیر شدید، آرامش خود را حفظ کنید. اگر تصمیم گرفتید که به سرباز امنیتی دستگیرکننده اعتراض کنید، ممکن است در حین این که بخاطر آزادیتان تلاش می کنید، مودبانه صحبت و رفتار کنید و در صورتی که به ادامه بازداشت شما اصرار میکند، از دستورش اطاعت کنید و منتظر فرصت برای رسیدهگی به قضیه باشید؛
- ماسک گاز که بیشتر در حالات پوشش تظاهرات و آشوبهای خیابانی استفاده میشود نیز برای ایمنی خبرنگار خوب است اما امکان دارد خبرنگار با پولیس ضد آشوب اشتباه شود و میزان خطر برای خبرنگار را افزایش دهد.
۳-۷: پوشش بیماریهای واگیر
اگر قصد دارید شیوع یک بیماری ساری و یا واگیر از جمله ملاریا و یا تب خونریزی دهنده را پوشش دهید:
- باید برای این کار از لحاظ روحی و فیزیکی آمادگی کامل داشته باشید و از سلامتی کامل برخوردار باشید. باید در نظر داشته باشید در صورتی داشتن سابقه بیماری که احتمالا شما را مستعد بیمار شدن دوباره می کند، از قبول این نوع ماموریت خودداری کنید؛
- برای آگاهی بیشتر در مورد نوع بیماری ساری و واگیر که در منطقه خاصی شیوع کرده است، با یک متخصص صحی مشورت کنید. واکسینهای توصیه شده را تزریق کرده و دواهای مورد نیاز را که تحت نظر یک متخصص صحی تهیه کرده و به اندازه کافی همراه خود به محل ماموریتتان ببرید چون ممکن است مدت حضوتان در طولانی شود و یا نتوانید به دلایل مختلف در مدت برنامهریزی شده برگردید؛
- به یاد داشته باشید که باید همیشه به ایمنی و سلامت خود اولویت دهید. هیچ ماموریت کاری، ارزش جان شما را ندارد. به خاطر بسپارید که حتی با داشتن سلامتی مناسب و واکسین کردنتان، هیچ تضمینی وجود ندارد که بیمار نشوید، پس باید نهایت احتیاط را بکنید؛
- بنابر توصیه سازمان صحی جهان، دستان خود را به طور مرتب و بلافاصله پس از قرار گرفتن در معرض هر نوع تماس احتمالی پاک بشویید. در چنین شرایطی، از خوردن غذا و آشامیدن آب آلوده خودداری کنید. از هر گونه تماس با مایعات بدن، پوست، غشاء مخاطی، و زباله های صحی مرتبط اجتناب کنید؛
- در مورد چگونگی انتقال بیماری شیوع پیدا کرده، مطالعه کنید و سپس اقدامهای پیشگیرانه مناسب را انجام دهید. سازمان صحی جهان هفت روش شیوع یک بیماری را نام برده است: از طریق آب و غذا، حامل ها مانند پشه ها، حیوانات آلوده، خاک، و تماس جنسی یا تماس با خون و مایعات بدن. اقدامات پیشگیرانه شامل خوابیدن زیر پشهبند، اجتناب از تماس جنسی، هوا و در صورت امکان، دوری از ازدحام جمعیت و فضاهای محدود است؛
*برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد بیماری های خاص، بیولوژیکی، شیمیایی و رادیواکتیو و تدابیر و اقدام های لازم در این زمینه، به سایت سازمان صحی جهان(https://www.who.int/ipcs/publications/en) و یا مرکز پیشگیری بیماری امریکا(https://www.cdc.gov) مراجعه کنید.
۳-۸: سفر به مناطق دچار بحرانهای محیط زیستی
- هنگام پوشش حوادث طبیعی تلاش کنید به صورت حداقل دو تیم ترجیحا سه نفره کار کنید تا بتوانید در هنگام نیاز یاور همدیگر باشید؛
- اطلاعات تماس خود شامل گروه خونی و نوع الرژی(حساسیت)، را آماده ساخته و در قالب یک کارت روکشدار(مقاوم در برابر آب) به گردن آویزان کنیدِ؛
- وضعیت جادهها و دیگر شرایط سفر را بررسی کنید و تا حد امکان همدیگر را از تغییر شرایط اقلیمی مطلع سازید؛
- مسیرهای تخلیۀ افراد آسیب دیده باید در صورت نیاز روی نقشه ترسیم و به روز رسانی شود. بهترین مسیر ورود به یک منطقه ممکن است بهترین مسیر خروج از منطقه نباشد. مسیرهای چندگانه و ممکن سفر باید همیشه از نشت گازهای سمی گرفته تا بیماریها، برنامهریزی شده باشد. حوادث طبیعی میتواند سرچشمه مشکلات دیگری باشد و باعث قطع برق، شبکه های مخابراتی و اینترنت شوند؛
- ممکن است در هنگام پوشش فاجعه، دیگر وقایع از جمله غارت و چپاول و غیره رخ دهد، باید برای چنین امکانی آمادگی داشته باشید؛
- در سفر به مناطق دورافتاده دچار فاجعههای طبیعی، آمادگیهای اولیه همانند دیگر موارد ضرور است. اطمینان از فعال و سالم بودن وسیله نقلیه، به همراه داشتن وسایل و ابزار ترمیم وسیله نقلیه، بسته نجات شامل کمپل، خیمه سیار، لباس و کفش فصل متناسب با وضعیت منطقه، کمکهای اولیه، تلفون همراه ترجیحا با چند سیم کارت(به دلیل اینکه کارکرد شرکتهای مخابراتی در مناطق مختلف متفاوت است و احیانا خدمات آنها رضایت بخش نیست)، تلفون همراه ماهوارهای(ستلایت)، یک دستگاه رادیو موج کوتاه و دستگاه موقعیتیاب( جی پی اس)، بطری اضافه برای کمره و ضبط صدا، دستگاه بطری شارژ مبایل، چراغ دستی و سایر نیازمندیها را با خود ببرید.
فصل چهارم
پیامدهای بعد از پایان ماموریت
۴-۱: خطر امنیتی
همشیه محتاط باشید و احتمال حمله به خود را هنگام حرکت به سوی محل کار و یا خروج از آن و یا تردد در محیطهای عام در نظر بگیرید. با توجه به احتمال خطر در خارج از ساعتهای کاری این نکات را در نظر بگیرید:
- شیوههای ایمنی عملی را در نظر داشته باشید. مثلا مسیرهای رفت و آمد خود را تغییر دهید؛
- موتر خود را با زنگ خطر مجهز سازید و به طور منظم آن را بخاطر احتمال وجود ماینهای مغناطیسی و یا مواد انفجاری کارگذاشته شده، وارسی کنید. وسیله نقلیه خود را در یک گاراژ یا مکان سرپوشیده و مطمئن نگه دارید؛
- در خانه خود کمره امنیتی نصب کنید؛
- هر چند در افغانستان تا اکنون رخ نداده و نادر است اما این احتمال را نیز در نظر بگیرید که ممکن است نامههای ارسالی به شما حاوی مواد سمی و یا قابل انفجار باشند؛ اگر با چنین وضعیتی روبرو شدید، باید به شکل عاجل به نیروهای امنیتی تماس بگیرید و درخواست کمک کنید.
- همبستگی در سطح رسانه و سپس ولایت و حوزه کاری و در نهایت در سطح کشور میتواند یک گزینه بسیار مؤثر و مفید برای خبرنگاران در معرض خطر باشد. خبرنگاران نباید هرگز در گزارشدهی در مورد خطری که متوجه آنان است به نهادهای معتبر داخلی از جمله مرکز خبرنگاران افغانستان تردید داشته باشند. مرکز خبرنگاران افغانستان به عنوان عضو فدراسیون خبرنگاران و رسانه های کشور و عضو چند شبکه و سازمان بینالمللی از جمله شبکه جهانی آیفکس، میتواند مشخصات خبرنگاران فعال در معرض خطر را با نهادهای مسؤل در افغانستان از جمله کمیته مشترک حکومت و رسانهها در میان بگذارد و یا از طریق دادخواهی و جلب حمایت نهادهای بینالمللی، مقام های مسؤل را تحت فشار بگذارد تا نسبت به موضوع پاسخگو باشند. [۵]
[۵] بلال سروری، از خبرنگاران با سابقه میگوید: « تجربه به من نشان داده است که همبستگی بین خبرنگاران میتواند بسیار مؤثر باشد. اگر خبرنگاران، یکصدا، در مورد مشکلات و چالشهای خود بگویند و آنها را مطرح کنند و با دولت شریک بسازند و خواستار حل آن شوند، مطمئنا نتیجه خوبی میگیرند.»
۴-۲: استرس و اضطراب
خبرنگاری به ویژه در شرایط غیرعادی استرسزا است و ممکن است به اضطراب منتهی شود. استرس، واکنش به یک وضعیت خاص از جمله تهدید، خطر و یا رویداد است و در صورتیکه این نگرانی پیشرفت کند و مزمن شود در آنصورت فرد دچار اضطراب شده است که پیامد آن مثبت نیست و باید در پی درمان آن باشد.
فرد دچار اضطراب ممکن است قادر به بیان چیزی بیشتر از این حس نباشد که هیچ چیزی سر جایش نیست و از حالت عادی بیرون است. وضعیت برای خبرنگارانی که شغل آنها مشاهده و گزارش رویدادهاست و نه انجام هیچ اقدام عملی بر روی آنها، تماشای فجایع آشکار انسانی و محیطی میتواند عوارض عاطفی را برای آنها پدید آورد. خبرنگارانی که در موارد متعدد شاهد قربانی شدن همکاران خود نیز بوده اند و یا با قربانیان حوادث تلخ تروریستی، جنگ و درگیری و یا یک عمل ظالمانه و یا تجاوز جنسی مصاحبه میکنند ممکن است در معرض و تجربه ضربه روحی آنچه که کارشناسان آن را «ضربۀ تاثیرپذیری» یا «ثانویه» مینامند، قرار بگیرند. ویرایشگران(ادیتوران) عکس و ویدئو ممکن است هنگام کار روی تصاویر متوالی وحشتناک آسیب ببینند.
۴-۳: نشانههای اضطراب و راههای درمان آن
- یک خبرنگار ممکن است نگرانتر، زودرنجتر، منزویتر، بیحالتر افسردهتر، غمگینتر یا عصبانیتر به نظر برسد، و این احساسات ممکن است به صورت مداوم یا در نوسان باشد؛
- نشانههای فیزیکی میتواند شامل اختلال در خواب یا غذا خوردن، تندی ضربان قلب، عرق کردن، وحشت زدهگی، سردرد، تهوع و همچنین مصرف مواد مخدر با علائم درد قفسه سینه باشد؛
- تیره شدن روابط شخصی و کاری اغلب شایع است به طوری که به نظر می آید فرد به خود فشار میآورد و به شکل غیرعادی بر کاری تمرکز میکند و یا وسواس بیشتر بخرج میدهد.
مراقبت از خودتان بخاطر این که بدانید دچار آسیب روانی شده اید، شاید سخت ترین مرحله باشد. برای کاهش این آسیبها و بهبود وضعیت به نکات زیر توجه کنید:
- استراحت کردن و ورزش گزینههای خوبی در اینگونه حالتها می باشد. شجاعت بیان نمودن نیاز خود را در چنین حالتهایی به مدیر مسؤل رسانه داشته باشید؛
- صحبت کردن با یک مشاور، گزینه دیگری برای درمان اضطراب است. مرکز «دارت» یک کتابچه رهنما برای درمان این گونه حالتها فراهم کرده است.
درمانگران زیادی دارای تجربه درمان اضطراب پس از سانحه هستند، و توصیه یک دوست اغلب شروع مناسبی برای پیدا کردن یک مشاور خوب است. به خبرنگاران توصیه میشود برای آگاهی بیشتر در این زمینه به وبسایت مرکز "دارت" مراجعه کنند و مشورت بگیرند.( https://dartcenter.org)
۴-۴: پیامد احتمالی امنیتی برای خانواده خبرنگار
ممکن است هیچ ترسی بالاتر از این باور که اعضای خانواده شما در معرض خطر هستند، وجود نداشته باشد. رفتار گذشته افراد متخاصم با شما و یا با دیگر افراد می تواند به طور خاص رهنمای شما برای ارزیابی کردن خطر احتمالی برای خانوادهتان باشد. همچنان، خبرنگاران ممکن است مایل به مشورت با کارشناسان امنیتی محلی، همکاران، نهادهای مدافع خبرنگاران و یا نمایندهگان جامعه بینالمللی باشند.
نکات مهم در این زمینه:
- مراقب مطالب شخصی خود یا خانوادهتان در فیسبوک یا سایر رسانه های اجتماعی باشید. افراد مایل به ترساندن شما به احتمال زیاد به دنبال پیدا کردن هر چیز منتشر شده در فضای آنلاین نه تنها در مورد شما بلکه در مورد خانواده شما هستند. برای مثال، هیچگونه اطلاعاتی را درباره برنامه روزانه یا برنامهریزی سفر و رخصتی خود و یا اعضای خانواده خود به اشتراک نگذارید؛
- مواظب انتشار عکس ها یا افشای اطلاعات خود باشید در غیر این صورت عمومی خواهند شد. شما ممکن است از خانواده خود بخواهید که برخی از اطلاعات را از صحفه خود در شبکه اجتماعی حذف کرده یا امنیت تنظیمات حریم خصوصی را در این شبکه ها بالا ببرند؛
- توصیه میشود در پاسخگویی به تماسهای تلفونی ناشناس بسیار محتاط باشید؛ در صورت دریافت تهدید، ضمن مشورت با سازمان رسانهای مربوط، موضوع را با اداره امنیت ملی، فرماندهی پولیس و یا نهادهای مدافع عضو فدراسیون خبرنگاران و رسانه ها در میان بگذارید[۶]؛
- کمیته بینالمللی حمایت از خبرنگاران به نقل از کارشناسان امنیتی خود گفته است که خبرنگاران نباید جزییات حساس کاری خود را با اعضای خانواده خود در میان بگذارند. این منطق وجود دارد که اگر اعضای خانواده در جریان کار تحقیقی شما نباشند، مورد هدف مهاجمان برای کسب اطلاعات اجباری قرار نمیگیرند. با این وجود، هنوز هم اعضای خانواده شما میتوانند به عنوان وسیلهای برای تهدید و وحشت شدید شما و منصرف کردنتان از دنبال کردن یک گزارش حساس مورد هدف قرار بگیرند؛
- توصیه میشود مراقبتهای ویژهای جهت کسب اطمینان از این که کودکانتان همواره تحت نظر هستند و کسی در تمام اوقات همراه آنها هست، در نظر بگیرید؛
- شما ممکن است مایل باشید برای مدتی ماموریت خود را تغییر دهید و یا تدابیر شدید در نظر داشته باشید که شامل جابجایی موقت یا دائم اعضای خانوادهتان میباشد.
[۶]روح الله آرمان، خبرنگار ارشد مرکز خبرنگاری تحقیقی پیک می گوید:« در بهار ۱۳۹۷ گزارشی درباره پروژههای خیالی وزارت معارف داشتیم که بربنیاد اسناد بهدست آمده، بیشتراز ۲۰ میلیون دالر در سالهای ۱۳۹۰ تا ۹۳ اختلاس شده بود. موفق شدیم مصاحبهای با وزیر آن وقت معارف انجام دهیم اما پیش از نشر گزارش از نشانیهای ناشناس و نامشخصی تماسهای دریافت کردیم که در آن ما را تهدید میکردند که در صورت نشر گزارش، زندانی خواهید شد یا اینکه میگفتند گزارش نباید نشر شود و گرنه عاقبت را خودتان میفهمید،...»
آرمان افزود :« این تماسهای تلفونی بدون شماره بود، درهمان روز نخست موضوع را به شکل رسمی با ریاست امنیتملی و وزارت امورداخله شریک ساختیم. مسؤلان امنیتملی وعده سپردند که به آن رسیدهگی میکنند و فردای آنروز اطلاع دادند که شماره شناسایی شد و دیگر تهدیدی ازاین نشانی متوجه شما نخواهد بود و بهکارتان ادامه دهید. خوشبختانه یکی دو روز بعد گزارش را نشر کردیم و دیگر آن تماسهای تهدیدآمیز تکرار نشد. هر چند منابع امنیت ملی از چگونگی توقف تهدیدها و شناسایی شخص تهدیدکننده چیزی نگفتند؛ اما این تجربه نشان داد که در فضای اعتماد و هماهنگی با منابع امنیتی، بهخوبی میتوان برخی از تهدیدها و خطرهای احتمالی را از پیشرو برداشت.»
فصل پنجم
امنیت دیجیتال و فضای آنلاین
امروزه با پیشرفت تکنالوژی ارتباطات، و اتکای روز افزون به اینترنت، امنیت کاربران در فضای آنلاین و زندهگی دیجیتال اهمیت بسزایی پیدا کرده است. اما در عین حال، تهدیدهای گستردهای نیز در کمین کاربران است و خبرنگاران نیز در این زمینه با ریسک بالایی مواجه هستند چون بخش وسیعی از امور کاریشان از طریق آنلاین صورت میگیرد.
با در نظر داشت طرحهای دولتها برای جاسوسی گسترده در ارتباطات دیجیتال، حفاظت از حریم خصوصی و امنیت آنلاین باید اولویت ذهنی خبرنگاران باشد چون از دست دادن داده ها(داتا) خصوصی آنان میتواند افزون بر خودشان، دیگران را نیز در معرض خطر قرار دهد.
سازمان رسانهای دویچوله به نقل از وبسایت آموزش خبرنگاری«Poynter » نکات زیر را توصیه کرده است:
۱) بخش بزرگی از اینترنت، بهطور پیشفرض امن نیست
بسیاری از پروتوکلهایی که در کنار هم اینترنت را میسازند، از جمله« HTTP» برای (وبگردی) و« FTP » برای (انتقال فایل) و « SMTP » برای (ایمیلرسانی) بهصورت پیشفرض امن نیستند. به عبارت سادهتر، دادههایی که روی این پروتوکلها منتقل میشوند بهطور بالقوه میتوانند توسط هر کس دیگری نظارت شوند.
این البته خاصیتی است که اینترنت را تبدیل به بزرگترین شبکه بهاشتراکگذاری دادهها میکند، اما اگر با دادههای شخصی حساس سر و کار دارید، حتما باید از نسخه امن این پروتکولها استفاده کنید، یا از سرویسهای جانبی که این دادهها را برایتان رمزگذاری میکنند.
مسأله این است که بسیاری از کاربران مثلا وقتی در حال ارسال ایمیلاند، فقط به دریافتکننده ایمیل فکر میکنند، در حالی که این ایمیل پیش از رسیدن به مقصد در قالب پاکتی از دادهها از دل سرورها و مسیریابهای بسیاری عبور می کنند و در هر نقطهای ممکن است توسط شخصی که نمیدانید کیست، بازبینی یا ذخیره شود. هرکسی که به این کمپیوترها یا مسیریابها دسترسی داشته باشد، میتواند از محتوای این پاکتهای داده باخبر شود. با این حساب فکر نکنید که در حال فرستادن یک پاکت پوستی بسته شده هستید؛ آنچه از طریق ایمیل ارسال میشود بیشتر به کارت پستال شبیه است که ممکن است کسانی آن را ببینند.
۲) رمزگذاری (Encryption) بسیاری از مشکلات را حل میکند
خوشبختانه اکثر پروتکولهای سازنده اینترنت، نسخههای جایگزین امن هم دارند. این نسخههای امن همان کار را انجام میدهند، اما پیش از انجام وظیفه دادههای ارسالی را رمزگذاری میکنند تا فقط در هنگام دریافت در مقصد رمزشان گشوده شود.
مهمترین پروتکول امن موجود در اینترنت« HTTPS » است. این همان پروتکولی است که مثلا ارسال اطلاعات حساس بانکی و کارت اعتباری را روی وب میسر میسازد. بسیاری از سرویسهای رایج (از جمله جیمیل، توییتر، فیسبوک و ...) نسخه HTTPS خود را هم ارائه میکنند.
هنگام استفاده از این سرویسها، مطمئن باشید که از نسخه HTTPS استفاده میکنید. یکی از بهترین کارها برای حصول اطمینان از استفاده از نسخه HTTPS سایتها و سرویسها، به کار گرفتن افزونه HTTPS Everywhere است که هم برای فایرفاکس و هم برای گوگل کروم به سادگی در دسترس است.
۳) رمز یا پسورد ایمیل مهمترین و حیاتیترین پسورد شماست:
ایمیل، پیکره اصلی زندگی آنلاین شماست. در صورتی که رمز(پسورد) ایمیلتان در اختیار شخصی دیگر قرار گیرد، آن فرد میتواند با کمی تجسس و تفحص کنترل تمام زندهگی آنلاین شما را در اختیار بگیرد. این به این خاطر است که بسیاری از وبسایتها و سرویسها برای سهولت کار، امکان ریسِت کردن یا تنظیم دوباره رمز از طریق ایمیل را به کاربران میدهند و این امکان با همه خوبیهایش برای فراموشکاران، میتواند پیآمدهای ویرانگری هم داشته باشد.
بنابراین، همیشه توجه داشته باشید که برای ایمیل خود رمزی محکم در نظر بگیرید. حالت ایدهآل این است که رمزتان هشت کارکتر یا بیشتر داشته باشد و از یکجایی هوشمندانهای از اعداد، حروف بزرگ و کوچک و نشانهها تشکیل شده باشد.
به هیچوجه در رمزتان از کلمهای رایج که در فرهنگ لغات هم آمده استفاده نکنید، چون امکان شکستن آن توسط هکرها افزایش مییابد. متاسفانه بررسیها نشان داده که ضعیفترین رمزهای عبور مثلا( 123456) یا qwerty) ) در میان پرکاربردترین رمزهای عبور جهان هم قرار دارند. هرگز از رمز عبور ضعیف و رایج و قابل حدس برای هیچیک از حسابهایتان استفاده نکنید.
۴) از نرمافزارهای مدیریت رمز عبور استفاده کنید
بهخاطر سپردن چندین رمز گوناگون برای حسابهای مختلف برای بسیاری از کاربران کار آسانی نیست. بهترین کار این است که از نرمافزارهای موجود برای مدیریت رمزهای عبور استفاده کنید، چون در آن صورت با بهخاطر سپردن تنها یک رمز عبور مرکزی، میتوانید به همه حسابهای دیگرتان به سادگی دسترسی داشته باشید.
این کار به شما کمک میکند که از شر وسوسه انتخاب رمزهای عبور آسان برای سادهتر کردن فرآیند به خاطر آوردن آنها برای همیشه راحت شوید. نرمافزارهای مدیریت رمز عبور همه رمزهای عبور شما را رمزگذاری میکنند و با استفاده از آنها میتوانید به راحتی هرجایی که میخواهید رمز عبور را به صورت اتوماتیک در مرورگرتان وارد کنید.
یکی از بهترین نرمافزارهای مدیریت رمز عبور« KeePass » است؛ نرمافزاری رایگان و متن باز(Open Source) که روی سیستمعاملها و پلتفورمهای مختلف به خوبی کار میکند.
۵) در شرایط برابر، نرمافزارها و سیستمعاملهای متنباز امنترند
ابزارها و پلتفرمهای متنباز (Open Source) از لحاظ امنیت به نمونههای بسته، مانند ویندوز و نرمافزارهای مبتنی بر ویندوز، برتری دارند، اگرچه متاسفانه تعداد کمتری از کاربران از آنها بهره میگیرند. امنیت بالاتر سیستمهای متنباز یک دلیل ساده دارد: هر کسی میتواند دقیقا بداند که این نرمافزار خاص چه میکند، دادهها را چهطور مدیریت میکند و آسیبپذیریهای بالقوهاش چیست.
در حالی که سیستمهای بسته، همچون جعبه سیاهاند و هرکسی با کشف آسیبپذیریهای متعدد موجود در آن، میتواند برای نفوذ به آن اقدام کند. گذشته از این، کاربران و متخصصان پیگیری در سراسر جهان وجود دارند که به سرعت برای رفع آسیبپذیریهای موجود در سیستمهای متنباز مانند لینوکس اقدام میکنند.
۶) ضعفهای امنیتی ممکن است در لحظه، یا پس از چند ماه یا چند سال دردسرساز شوند
ارتباطات دیجیتال در کنار همه مزایا، این ضعف را دارند که برای همیشه ماندگارند. اینترنت هیچ چیزی را فراموش نمیکند و هر چیزی پس از ذخیرهشدن در این دنیای بیکران، همیشه قابل بازیابی خواهد بود. پس همواره موقع ذخیرهکردن دادهها در فضای آنلاین یا برقراری ارتباطات آنلاین، به خاطر داشته باشید که دادهها ماندهگارند.
به همین خاطر، رمزگذاری (Encryption) دادهها و ارتباطات ضروری است. هرچیزی که حساسیت خاصی برایتان دارد را پیش از ارسال برای فرد دیگر یا ذخیرهکردن، همیشه و همهجا رمزگذاری کنید.
۷) ناشناس ماندن در اینترنت بسیاری از دغدغههای امنیتی را برطرف میکند
رمزگذاری دادهها تنها راه ارتقاء امنیت آنلاین و حراست از حریم خصوصی نیست. ناشناس ماندن (Anonymization) هم اهمیت بسیاری دارد. با ابزارهایی که امکان ناشناس ماندن را برایتان فراهم میکنند فعالیتهای آنلاین شما لزوما رمزگذاری نمیشود، اما مهم این است که این فعالیتها دیگر توسط دیگران قابل ردیابی نخواهد بود.
بسیاری از پروکسی سرورها و ویپیانها و ابزارهایی نظی« Tor » امکان ناشناسماندن را برای شما فراهم میکنند. این ابزارها با بهرهگیری تلفیقی از روشها و تونلهای امن انتقال داده، ردیابی کاربر و فعالیتهایش را برای هکرها یا جاسوسهای سایبری بسیار دشوار میکنند. سرویسهایی نظیر« Anonymouse.or » امکان ناشناسماندن را به شما میدهند، بدون اینکه نیاز به نصب ابزار خاصی داشته باشید. از اینجا میتوانید از این سرویس استفاده کنید.
۸) وایفای رایگان میتواند تهدید امنیتی جدی باشد
با HTTPS تا حد زیادی میتوان امنیت ارتباطات دیجیتال را افزایش داد، اما ریسکهای بسیاری همچنان در کمیناند. استفاده از شبکههای بیسیم بدون رمز عبور در مکانهای عمومی و خصوصی که هر کسی میتواند به آنها دسترسی داشته باشد، یکی از این ریسکهای بزرگ است.
« وایفای» باز به این معنی است که هر کسی میتواند ترافیک آن شبکه را نظارت کند. حتی ارتباطات مبتنی بر HTTPS هم گاهی روی این شبکهها به سادگی در دسترس هکرها قرار میگیرند. هکرها یا جاسوسان سایبری میتوانند به سادگی با رهگیری «کوکیها» به حریم خصوصی شما نفوذ کنند. تا جایی که میتوانید از استفاده از وایفایهای رایگان بپرهیزید. خطر همیشه در کمین است و ممکن است این استفاده رایگان پیآمدهای جبرانناپذیری برای زندگی دیجیتالتان داشته باشد.
۹) استفاده از رمزهای چندمرحلهای امنیت را بهطور چشمگیری افزایش میدهد
یکی از بهترین راهها برای افزایش امنیت این است که هویت خود را از دو یا چند روش متفاوت در یک سرویس آنلاین تایید کنید. یکی از آنها که رمز عبورتان است، و دیگری میتواند کودی دیگر باشد که برای اطمینان به تلفون همراهتان ارسال میشود. از آنجایی که شماره تلفون همراه، شمارهای است که کسی دیگر ندارد، نفوذ به آن امری نزدیک به محال است.
حالا بسیاری از سرویسها، از جمله گوگل، فیسبوک، توییتر، اپل، دراپباکس و ... امکان استفاده از رمزهای عبور دو مرحلهای را به کاربران میدهند، پس مطمئنتر است اگر استفاده از این روشهای دو یا چند مرحلهای را تبدیل به یک عادت جاری در زندهگی دیجیتالتان کنید.
۱۰)برای اطمینان از امنیت، ایمیلها و چتها را هم رمزگذاری کنید
متاسفانه با استفاده از HTTPS محتوای پیامهای شما در ایمیل و چت رمزگذاری (Encrypt) نمیشود. بنابراین، وقتی با دادههای حساس سر و کار دارید، حتما باید با ابزارهای جانبی این ارتباطات متنی را رمزگذاری کنید. البته این فرآیند تنها در صورتی کاملا امن میشود که مخاطب تماس شما هم از روشهای مشابهی برای رمزگذاری استفاده کند.
برای ایمنکردن ایمیلها میتواند از روش رمزگذاری« PGP» استفاده کنید و برای ایمنکردن چتها، استفاده از نرمافزاری همچو« Pidgin » به همراه افزونه « OTR» توصیه میشود. این افزونه مخفف عبارت « Off The Record» است.
پایان
در مورد رهنمای امنیت خبرنگاران
این کتابچه رهنما در زمینه امنیت و مصونیت خبرنگاران در افغانستان از سوی مرکز خبرنگاران افغانستان تهیه شده است و در تهیه آن، از تجارب کمیته بینالمللی حمایت از خبرنگاران و همچنان شماری از خبرنگاران با تجربه افغان استفاده شده است.
مرکز خبرنگاران افغانستان، یک نهاد غیر دولتی و مستقل است که در سال ۱۳۸۹ بخاطر حمایت از خبرنگاران و رسانهها در افغانستان ایجاد شد. دفتر این نهاد در کابل است و در ولایات مختلف کشور نمایندهگی دارد.
آموزش فنون و تکنیکهای خبرنگاری، برگزاری نشستها و همایشهای مرتبط با آزادی بیان و رسانههای آزاد، اطلاعرسانی و دادخواهی در مورد وضعیت خبرنگاران و رسانهها در افغانستان، نشر فرصتهای کاری و آموزشی برای خبرنگاران، همکاری با نهادهای بینالمللی و محلی در کشورهای مختلف در زمینههای مرتبط به ویژه دادخواهی برای حقوق خبرنگاران و رسانهها، برگزاری جشنوارههای رسانهای و تقدیر از خبرنگاران و رسانههای برتر در کشور از جمله برنامههای عمده مرکز خبرنگاران افغانستان میباشد.